Zgoda zastępcza w przypadku leczenia małoletniego

W dzisiejszym wpisie poruszymy tematykę zgody na leczenie osoby małoletniej, czyli osoby, która nie ukończyła 18 roku życia. Taka zgoda nosi miano zgody zastępczej.

O jakich kwestiach muszą pamiętać pracownicy placówki medycznej i lekarze, a jakie kwestie powinny interesować przedstawicieli ustawowych osób małoletnich (zazwyczaj rodziców)? Na powyższe pytania odpowiedź znajdziecie w niniejszym tekście.

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na art. 32 ust. 1 i 2 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty, który stanowi:

1. Lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody przez pacjenta.

2. Jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego, a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – zezwolenie sądu opiekuńczego.

W odniesieniu do warunku wyrażenia przez pacjenta świadomej zgody na proponowane mu przez lekarza świadczenia zdrowotne należy zauważyć, że warunek ten jest spełniony w sytuacji wywiązania się przez lekarza z obowiązku udzielania pacjentowi pełnej informacji, zgodnie z wymogami art. 31 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty. Zaniechanie przez lekarza obowiązku poinformowania pacjenta pozbawia go możliwości wyboru i współdecydowania o sposobie leczenia, przez co standardowe wyrażenie zgody na wykonanie zabiegu nie ma charakteru zgody uświadomionej i lekarz w razie pociągnięcia go do odpowiedzialności nie może się na nią skutecznie powołać (por. wyrok SA w Gdańsku z 26.02.2010 r., I ACa 51/10).

Z powyższego wynika, iż zawsze przed udzieleniem zgody na wykonanie zabiegu pacjent musi być szczegółowo poinformowany o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu.

Wiemy już zatem, że w pierwszej kolejności lekarz musi poinformować czy to samego pacjenta, czy też jego osobę bliską o wyżej wymienionych kwestiach.

Jak już odpowiednia osoba zostanie poinformowana – wtedy dopiero może wyrazić bądź też nie, zgodę na leczenie.

Komu lekarz udziela powyższej informacji?

Jeżeli pacjent nie ukończył 16 lat lub jest nieprzytomny bądź niezdolny do zrozumienia znaczenia informacji, lekarz udziela informacji osobie bliskiej.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 2 Ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta osobą bliską jest: małżonek, krewny do drugiego stopnia lub powinowaty do drugiego stopnia w linii prostej, przedstawiciel ustawowy, osoba pozostająca we wspólnym pożyciu lub osoba wskazana przez pacjenta.

• Pacjentowi, który nie ukończył 16 lat, lekarz udziela informacji w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego i wysłuchuje jego zdania.

• Jeżeli pacjent ukończył 16 lat, oprócz zgody przedstawiciela ustawowego, wymagana jest także zgoda samego pacjenta.

W przypadku gdy małoletni, który ukończył 16 lat sprzeciwia się czynnościom medycznym, poza zgodą jego przedstawiciela ustawowego, wymagane jest również zezwolenie sądu opiekuńczego.

W jakiej formie powinna zostać udzielona zgoda na leczenie?

Zgodnie z art. 32 ust. 7 Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty zgoda przedstawiciela ustawowego może być wyrażona zarówno ustnie, jak i przez każde zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się proponowanym przez lekarza czynnościom medycznym.

Wyżej wymieniony przepis nie przewiduje zachowania szczególnej formy, w jakiej zgoda pacjenta czy innej osoby uprawnionej powinna być wyrażona, dopuszczając udzielenie zgody w formie ustnej lub nawet przez każde zachowanie takiej osoby, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się określonym czynnościom medycznym. Nie może to zatem być jakiekolwiek zachowanie, lecz takie, które w sposób jednoznaczny manifestuje zgodę pacjenta lub uprawnionego podmiotu na poddanie się czynności medycznej. Innymi słowy — lekarz nie może się jedynie domyślać, lecz musi mieć pewność, że uzyskał zgodę pacjenta lub uprawnionego podmiotu. W związku jednak, z tym że na lekarzu spoczywa ciężar udowodnienia uzyskania zgody, najlepszym rozwiązaniem będzie uzyskanie zgody w formie pisemnej.

Trzeba przy tym zaznaczyć, że w przypadku zabiegu operacyjnego albo metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta, zgoda pacjenta powinna być udzielona na piśmie (art. 34 ust. 1 u.z.l.).

Czy w przypadku małoletniego wymagana jest zgoda tylko jednego rodzica, czy może obojga rodziców?

Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, to każde z nich może podejmować decyzje w sprawach dziecka (art. 97 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Natomiast o „istotnych sprawach dziecka”, a do takich zalicza się leczenie, rodzice mają obowiązek decydować wspólnie (art. 97 § 2 KRiO), szczególnie gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia metody diagnostycznej lub zabiegu stwarzającego ryzyko. Dlatego też w przypadku gdy rodzice nie mogą się porozumieć, decyzję podejmuje sąd opiekuńczy (art. 97 § 2 zdanie drugie KRiO). Lekarz, wahając się, czy zgoda jednego z rodziców w danym przypadku jest wystarczająca, powinien jednak zwrócić uwagę na stosunki panujące w rodzinie i sytuację faktyczną. Wyrażenie zgody przez oboje rodziców może być niemożliwe z powodu oddalenia jednego z nich (np. wyjazdu za granicę, zaginięcia), separacji i braku kontaktu, trwania procedury rozwodowej, która może wpływać na ewentualną postawę któregoś z nich. Ze względów praktycznych uprawniona wydaje się opinia, że lekarz musi wystąpić do sądu tylko w skrajnych okolicznościach.

Bezpieczeństwo lekarza i dobro pacjenta wymagają ustalenia sytuacji prawnej małoletniego pacjenta. Brak ustalenia w tym zakresie w razie zaistnienia niepowodzenia (w konsekwencji roszczenia wytaczanego przez sąd) może skutkować powstaniem odpowiedzialności co najmniej z tytułu działania bez zgody lub na podstawie zgody wadliwej. W praktyce należałoby zapytać o sytuację prawno-rodzinną wyjaśniając, że jest to konieczne dla oceny uprawnienia do wyrażenia zgody na leczenie. Gdy obecny rodzic oświadcza, że służy mu takie prawo wyłącznie można odnotować takie stwierdzenie w treści samej zgody na leczenie. W ten sposób lekarz uniknie odpowiedzialności za ewentualne wady takiej zgody. Lekarz nie ma możliwości weryfikacji treści ani nawet faktu istnienia takiego orzeczenia.

Podsumowanie:

Reasumując – tematyka zgody zastępczej w przypadku osób małoletnich skupia się przede wszystkim na formie udzielenia takiej zgody, osobach uprawnionych do jej udzielenia, a także prawidłowego wcześniejszego poinformowania przez lekarza o sytuacji pacjenta tak, aby tę zgodę mógł świadomie wyrazić. Należy pamiętać, że każda sytuacja jest inna i każdy przypadek trzeba rozpatrywać indywidualnie, dlatego też tak ważna jest dobra znajomość przepisów prawa w tym zakresie.

Mamy nadzieję, że powyższe informacje będą dla Państwa przydatne niezależnie od tego, czy pracujecie w placówce medycznej, jesteście lekarzami lub stomatologami, lub rodzicami. Wiedza ta przyda się każdemu z Was!

Tymczasem do usłyszenia za 2 tygodnie w kolejnym wpisie!